Een reflectie naar aanleiding van het boek ‘Papyrus’ van Irene Vallejo
Er zijn inmiddels best veel boeken over boeken en hun geschiedenis. Van fotoboeken vol met foto’s van boekenkasten tot en met boeken over het catelogiseren van diezelfde boeken. Van bibliotheken en boekhandels, van boekdrukkunst tot boeken over boekensteunen; het is er al en veel ervan staat ook in mijn eigen boekenkast. Dus toen ik bij mijn afscheid als trekker van de Goudse Dichtersschool als cadeau een boek kreeg, was ik daar op zich blij mee (zoals ik met elk boek altijd blij zal zijn, zeker bij deze gelegenheid), maar vroeg me wel af wat de meerwaarde van die specifieke boek zou zijn. De status van ‘global bestseller’, luid aangekondigd op de kaft, zegt me dan niet zoveel. Het richt zich op de ruwweg eerste 2000 jaar dat we bewijzen hebben dat mensen iets kunnen lezen, maar ook het verhaal over de die beginperiode, inclusief de onvermijdelijke bibliotheek van Alexandrië, is me al sinds Astrix en Obelix bekend. Dank voor het boek, dank voor het gebaar, maar ben ik er al niet bij voorbaat mee klaar?
Maar natuurlijk ben ik het wel gaan lezen en heb ik mij al snel mij gerealiseerd dat niet zozeer de feitenkant dit boek zo moeite waard maakt, maar vooral de wijze over hoe er over de boeken en hun betekenis geschreven wordt en hoe dat past in onze ontwikkeling van ons als mensen. En hoe wervelend, hoe lyrisch dat alles wordt opgeschreven. Dit is literatuur over alle aspecten van het lezen.
Wat die feitenkant betreft heeft het schrijfster van het boek het best moeilijk: probeer maar eens de geschiedenis van een object als een boek te schrijven als er nauwelijks een boek of bibliotheek bewaard is gebleven en alle bronnen zo goed als zijn uitgewist door de geschiedenis of vervormd zijn door de wijze van doorgeven. We hebben het over fragmenten van fragmenten van fragmenten geschreven op materiaal – stenen, papyrus, huiden – dat of maar heel weinig informatie bevat (de stenen) of snel vergaat. Niets dat de schrijfster schrijft is onbetwistbaar. En toch slaagt ze er in je mee te nemen in het verhaal, niet in het minst omdat de zoektocht naar het verhaal bijna net zo boeiend beschreven wordt als het historisch verhaal zelf. Alles leeft in dit boek, va elke kennisnood wordt een denkdeugd gemaakt. Van het fysieke boek tot en met de ervaring van het lezen zelf, van de herbeleving van histoirische figuren als homerus tot en met de leeservaring van kinderen; alles heeft een plaats.
Er is namelijk een volgorde in hoe we onze aanwezigheid in de wereld opbouwen. Het begint letterlijk bij onze geboorte. Hoe goed we ook bestudeerd worden door liefhebbende ouders, familieleden en andere verplichte bewonderaars; er valt eigenlijk nog heel weinig te zien aan de zak met huid en haar zoals dat schoongemaakt gepresenteerd wordt aan de wereld. Maar snel genoeg gaat het leven op het nieuwe wezen schrijven. Huidplooien krijgen hun karakteristieke plooien, ogen en de wenkbrauwen erboven geven een boodschap en uit de mond komt voorbij het huilen opeens eerste woorden en daarna verhalen. En terwijl het lichaam doorgroeit, verouderd en aan het einde van het leven letterlijk alle littekens draagt die het verhaal ervan kunnen vertellen, wordt het grootste deel van de verhalen vooral gebruikt om met andere lichamen betekenissen te kunnen uitwisselen in de vorm van eerst geluid, dan woorden, dan taal, dan ritme, tekens en talloze andere vormen waarin we ons kunnen uitdrukken. Datproces is wat ‘papyrus’ voelbaar maakt. Van de armoedzaaiers die uit het verzamelen van de papyrusplant hun eerste bestaan haalden tot de verwende en voorgewende filosofen in de verzamelplaatsen van geleerden; alles krijgt een plaats.
Samengevat: wat vormloos is wordt gevormd tot iets waarmee we kunnen uitwisselen en elkaar kunnen gaan begrijpen. Het is een ingewikkelde manier om te zeggen dit boek over de eerste boeken veel meer is dan alleen de historische beschrijving van een boek en het materiaal waarvan dat werd gemaakt: papyrus. Wat voor mensen geldt, geldt ook voor de mensheid; het gaat van onbeschreven vel naar oneindig veel verhalen. Nog korter samengevat: lees dit boek.
Peter Noordhoek